zondag 2 maart 2008

De Katharen: rebellen tegen kerkelijke en staatse macht



Na herhaaldelijk één der zuiverste, radicaalste en veelzijdigste gestalten uit onze Vlaamse, Dietse ontvoogdingsbeweging in een helder licht te hebben gesteld, mét de blijdschap dat er, vanuit academici, studenten en nationalistische groepen, opnieuw een toenemende aandacht is gegroeid voor hém, de vroeg gestorven romanticus en idealist Ernest van der Hallen, komt mij -dank zij een colloquium daarover- een andere, "afwijkende" en opstandige groep van mensen voor de geest. Wees niet verbaasd: ik, overtuigd nationalist, Dietser én katholiek (al koos ik in 't Pallieterke voor een Geuzennaam...), haal hen en hun beweging, te voorschijn uit ... het middeleeuwse Frankrijk: de katharen of Albigenzen (naar de Zuid-Franse stad Albi)! Op zaterdag 1 maart organiseerde het Davidsfonds immers in Antwerpen een colloquium over hen en over hun -christelijke!- Gods- en wereldbeschouwing. Voor het katholieke Davidsfonds - als dat nog zo is ... - is dit wel een ongewoon thema.

Ik weet het wel: Nest van der Hallen was en bleef een trouw katholiek, spijts de hevige vervolging door het Belgisch episcopaat van "zijn" diepgelovig AKVS, dat het echter waagde zich tot het Vlaams-nationalisme te bekennen, reeds in 1925, 80 jaar voor het huidige, strijdbare KVHV! Omdat hij een vrije, zelfstandige jeugd- en studentenbeweging nastreefde, vrij in optreden (het "gevaarlijke" nationalisme) en werking, maar zuiver christelijk, werden hij en zijn AKVS zwaar tegengewerkt door de kerkelijke en wereldlijke overheid. De - Belgische! - brandstapel ontbrak er nog aan!

Gnosticisme

De Katharen van de 12de en de 13de eeuw, die hun aanhangers en verdedigers vooral verzamelden in het uiterste zuiden van Frankrijk -"la fille ainée de l' Eglise"- waren wel felle en zeer standvastige rebellen tegen de oppermachtige katholieke Kerk en -twee handen op één buik- tegen de centraliserende Franse centraliserende staat, in de persoon van zijn - meestal tirannieke - koning. Zij weken van de katholieke leer en overlevering af omdat zij hun godsdienst baseerden op de leer van het gnosticisme, die ontstond in de eerste eeuwen na Christus. Eén van de belangrijkste bronnen voor de katharen was de theoloog Origines (185-254). Het katharisme behoort tot een historische continuïteit, die minstens even oud is als het orthodoxe katholieke geloof: het gnosticisme.

Dit woord is afgeleid van het Griekse "gnosis" (kennis, weten). Het "katharisme" stamt van het Grieks "katharos" (rein, zuiver) en verwijst ook naar "katharsis", d.w.z.: loutering. Deze aparte, maar niet minder christelijke vorm van geloof en geloofsbeleving - met o.a. ook geloof in de reïncarnatie of wedergeboorte - legde de nadruk op het streven naar zuiverheid en volmaaktheid: de besten in dat streven waren "les parfaits" ("perfecti"=volmaakten). Even belangrijk was de kennis van zichzelf en de openbaring van God. In Zuid-Frankrijk kwamen de katharen, onder wie (rijke en machtige) edellieden, burgers en kooplui, naast eenvoudige handwerkers, tot grote bloei in de 12de en 13de eeuw. Het was de tijd van de predikingen van de H. Bernardus van Clairvaux en van de H. Dominicus (Domingo de Guzman), die de "afgedwaalde ketters" moesten terugbrengen naar de "Moeder-Kerk" ... De kerkelijke overheid - in Rome en in Frankrijk - vreesde en haatte deze "afwijkingen" en bestreed ze reeds sinds de eerste eeuwen na Christus.

Inquisitie

Pas in 1229 werd de Inquisitie door de Kerk ingesteld door het Concilie van Toulouse en zo konden kerkelijke machthebbers "carte blanche" geven aan wereldlijke uitvoerders - in die tijd massale kruisvaarderslegers om de "afvalligen" te straffen. En dat kwam in veel gevallen neer op de ... brandstapel. Voor het woord "ketter" (hérétique) sidderde en beefde iedereen in de Middeleeuwen, ook de machtigsten. In heel Zuid-Frankrijk vonden de katharen, vanaf het begin van de 12de eeuw - de grote bloeitijd van de Romaanse kunst! - een ontvankelijke voedingsboden in het vrijheidslievende Occitanië, de Languedoc (= de streek van de "langue d'oc", de Occitaanse taal) met steden als Carcassonne, Montpellier en Toulouse en verscheidene andere gewesten ten noorden en in de Pyreneeën. De koningen van Frankrijk en zijn machtige vazallen vreesden voor de uitbreiding van de kathaarse beweging die, met de landheren van Occitanië naar meer zelfstandigheid van dit gebied streefden. Omstreeks 1200 werd een gigantisch kruisvaardersleger, geleid door de wrede Simon de Montfort naar de opstandige, "ketterse" streek gestuurd. Prachtige en sterke steden als Béziers en Carcassonne werden veroverd en de inwoners het slachtoffer van massamoorden! Montfort zette zijn verwoestende tocht verder tot de katharen zich moesten overgeven. Na de overgave van het onneembare kasteel van Peyrepertuse en van Toulouse bleef nog de hoofdzetel van het katharisme, de burcht van Montségur, als laatste bolwerk - de "synagoog van Satan" - over. Meer dan een jaar lang boden de "parfaits" daar weerstand. De belegerden gaven zich over in maart 1244 en kort daarna betraden 225 katharen, die hun geloof niet wilden afzweren, zingend een immense brandstapel aan de voet van de "pog" (heuvel). Een zware slag voor de kathaarse Kerk. Haar organisatie werd onthoofd. Elf jaar later, in 1255, vielen de burchten van Quéribus en Puylaurens. Dat waren de laatste militaire acties van een oorlog die 45 jaar het land teisterde en ongeveer één miljoen slachtoffers eiste.

Hoge cultuur en verdraagzaamheid

De Occitaanse adel legde de wapens neer, sommige edellieden vluchtten naar het buitenland. Het katharisme bleef clandestien voortleven. Grote verantwoordelijken voor de harde, onverzoenlijke "kruistochten" tegen de katharen waren paus Innocentius III en de Franse koningen Filips-Augustus, Lodewijk VIII en Lodewijk IX, die eigenlijk alleen Noord-Frankrijk bestuurden terwijl het Zuiden in handen was van Occitaanse, Provençaalse en andere graven. Deze laatsten wilden hardnekkig de zelfstandigheid van hun - cultureel en artistiek - veel hoogstaander land, dat zeer gesteld was op zijn vrijheidsliefde en verdraagzaamheid, vrijwaren. De grondleggers van de hoofse minnelyriek en de vertellers ook van de grootse, epische Graal-romans (de Graal, de kelk waarin Jozef van Arimatea het bloed van Jezus opving ...) waren de troubadours of "trouvères" in de Provence en de Languedoc, o.a. Chrétien de Troyes. Die eerste poëzie van hoog niveau (12de-13de eeuw) bereikte onze Germaanse gewesten via de Limburgse hoofse dichter Heinrijc van Veldeke, die deze traditie doorgaf aan de Duitse "Minnesänger", zoals Harmann von Aue en Walther von der Vogelweide.

Elke vergelijking loopt natuurlijk wat mank, maar toch zijn er gelijkenissen tussen de strijd van de katharen en die van de christelijk-gelovige flaminganten, Vlaams-nationalisten en Dietsers tegen de tirannieke, volksvreemde Noord-Franse staat, die België was en is.

Ik weet het, mijn verhaal loopt lang uit, maar ik wil het a.h.w. samenvatten in een ballade die ik na mijn zomers verblijf in de Languedoc en met name in Corbières, streek van katharen en van heerlijke wijnen, eind augustus 2007 heb geschreven. Wie een sterke, historisch goed gefundeerde, fantasierijke én magisch-realistische, Vlaamse roman over deze heroïsche gebeurtenissen wil lezen, moet teruggrijpen naar "Op weg naar Montségur" (1978) van Valère Depauw. De auteur was ooit een Vlaamse én een Europese volksnationalist. Hij schreef over de strijd van kleine mensen en volkeren in het Avondland, o.a. ook over de Bretoense strijd, in 'Breiz Atao'. Jammer genoeg is de uitgeverij Orion (Brugge) die dit boek, één der beste van Depauw, uitgaf, jaren later verdwenen. Misschien vinden mijn lezers het nog in een goed antiquariaat...

Hier volgt de ballade:

Ballade van de katharen
-------------------------------------

In Frankrijks ruwe zuiden, in de verre Languedoc
trokken wij, langs bossen en van stad naar dorp,
terwijl wij dachten aan die verre , donkere tijden,
toen de trotse volksgetrouwen, de "perfecten",
een storm van wreedheid en van onheil wekten.
Kerk en koning wilden kost wat kost vermijden
dat dit land het eigene en ware zou belijden!

Ruw grepen Franse heren van de staat en Kerk
naar het "beproefde wapen" van die tijden:
een "kruisvaart" tegen die katharen, christenen
met diep geloof en zuiver streven, de gewijden
van een beter leven, aan land en volk getrouw.
Die eigenheid, dat eerlijke verweer: een klauw
was 't in het oog van staatse, Franse macht

De Occitanen van de twaalfde eeuw, al even trots
als hun zuidelijke, felle buren, Catalanen,
in taal en teken al evenmin zo Spaans
als ooit de Occitaanse katharen Frans!
Het werd een felle strijd, een hopeloos verweer
tegen Simon van Montfort, harde heer
in dienst van Franse en kerkelijk-Roomse macht.

De inquisitie, etterende wonde op 't gelaat der Kerk,
werd in het Occitaanse land geboren en zaaide
eeuwen lang verderf en dood over 't christelijke Westen.
Maar het kathaarse vuur werd niet gedoofd:
geloof en trouw, besef van eigenwaarde,
die deugden bleven smeulen, in Frankrijk,
maar ook in andere landen, tot in Vlaanderen.

Erik Verstraete

(Languedoc, oogstmaand 2007)

(Reacties op deze tekst en alle andere teksten zijn van harte welkom en zou ik zelfs ten zeerste waarderen. De reactiemodule op deze blog is daarvoor gemaakt.)

2 opmerkingen:

MisterJeemes zei

Cátaros ¿rebeldos con causa? Vluchtig doorgenomen in het tijdschrift ESPECIAL CLIO. Vandaag aan ´t surfen geweest en op uw blog gestuit. Tekst van een dichter. Wie luistert naar hen? De wereld is te veel met zichzelf bezig. En ik ... oud en der dagen zat, voel mij steeds meer un cátaro, wars van de dictatuur die mij omgeeft. U hebt een leuk blok. Ik zal het vanaf nu regelmatig bezoeken. Hasta luego.

Frans Herpelinck zei

Frans Herpelinck meent dat de vergelijking tussen de Kathaarse
beweging en het Vlaamse verzet tegen Franse overheersing toch eerder ver te zoeken is.
Politiek gezien OK maar dan nog was het zelfstandigheidsstreven in Zuid-Frankrijk toch veel meer volksverbonden dan in Vlaanderen
(Wat was de taal weer van Robrecht van Bethune, de familie Dampierre?)
Op godsdienstig gebied heeft Vlaanderen zich pas veel later geweerd (reformatie) en meestal slaafs Rome's directieven opgevolgd.
De Katharen waren veel consequenter
alhoewel ook daar de mij dierbare vrijheid van mening bij definitie totaal ontbrak.

Borms Van Severen Van Wilderode Verschaeve Dietsland